Bir insanın eyni anda birdən çox şəxsiyyətə və yaddaşa sahib olması mümkündürmü? Bu şəxsiyyətlərin fərqli adları, cinsləri, təcrübələri və yaşları ola bilərmi? Məsələn, insan eyni zamanda balaca uşaq, şən və canlı qadın, müharibədən qayıdan əsgər və serial qatil ola bilərmi? Çoxlu şəxsiyyət pozğunluğuna daha yaxından nəzər salaq.
Dissosiasiya normal olaraq bütöv olan şüurun parçalara parçalanmasını ifadə edən psixoloji termindir. Bu parçalanma duyğu, qavrayış, yaddaş və ya bədən qavrayışında baş verə bilər. Dissosiasiya bütövlük daxilində şüurun, duyğuların, qavrayışın, yaddaşın, şəxsiyyətin, bədən təmsilinin və davranışın ayrılmasına aiddir. Bu dissosiasiyalar hər aspektdə psixoloji funksiyalara təsir göstərə bilər. Bu funksiyaların hər biri dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğunda təsirlənir, dissosiativ pozğunluqların ən əhatəlisi1.
Bütün psixiatrik pozğunluqları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, dissosiativ pozğunluqlar ətraf mühitin ən böyük təsirinə malik olanlardır. Nümunə olaraq deyə bilərik ki, dissosiativ pozğunluqlar ən çox uşaqlıq travmalarını əhatə edən diaqnostik qrupdur.
Dissosiasiya, fərdin bütün inkişaf dövrü ərzində dəfələrlə travmaya məruz qalması və fərd bu təcrübələrin öhdəsindən gəldiyi zaman baş verir. Dissosiasiya ümumiyyətlə “parçalanma” əsasında qəbul edilsə də, çatışmayan mənəvi bütövlüyü əldə etmək üçün bu cəhdi yaşayan insanı da nəzərə almaq lazımdır.
Dissosiasiyanın konseptuallaşdırılmasında qeyd edilmişdir ki, fərd bir stress faktoru ilə qarşılaşdıqda və onun psixobioloji öhdəsindən gəlmə qabiliyyəti qeyri-adekvat olduqda, fərddə dissosiasiya əlamətləri daha tez-tez və şiddətli şəkildə baş verir.
Dissosiasiyanın dəqiq səbəbləri bilinməsə də, stress-dispozisiya modeli bu məsələdə bizə rəhbərlik edə bilər. Yəni genetik faktorlar, erkən inkişaf pozğunluqları və insanın yaşadığı travmanın şiddəti kimi faktorlar ayrışmaların fərddə bir pozğunluq olaraq görülməsində təsirlidir. Bu amillər arasında ən təsirli olduğu bilinən faktor dissosiasiyanın inkişafı psixoloji travmadır. Posttravmatik modelə görə, uşaqlıq travması olduqda dissosiasiyanın inkişafı asanlaşır.
Bəs dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğu tam olaraq nədir? Necə yaranır? Çoxsaylı şəxsiyyət pozğunluğu nə qədər yaygındır? Müalicə prosesində və psixoterapiyada necə davranılır? İndi gəlin bütün bu suallara daha yaxından nəzər salaraq dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğunu araşdıraq.
Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğunun əlamətləri hansılardır?
Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğu olan insan sanki özündən başqa bir insan və ya insanlar varmış kimi hiss edir. Xəstənin daxilində hiss etdiyi bu fərqli şəxsiyyətlərə “dəyişənlər” deyilir. Bu vəziyyət (şəxsiyyətləri dəyişdirmək) adətən xəstənin öz daxilində mövcud olduğunu hiss etdiyi başqa bir şəxsiyyət kimi görünür. Xəstənin öz daxilində hiss etdiyi bu varlıq bir şəxs deyil, fərqli bir şəxsiyyət və ya şəxsiyyətin başqa bir uzantısı kimi qəbul edilə bilər. Bu şəxsin fiziki xüsusiyyətləri, başqa adı, keçmişi, cinsi, yaşı və digər oxşar xüsusiyyətlər ola bilər. Burada kritik məqam xəstənin daxilində hiss etdiyi bu şəxsiyyəti müstəqil, yad və özündən fərqli olaraq qəbul etməsidir.
Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğu olan xəstələrdə daxilində hiss etdikləri şəxsiyyətlə ünsiyyət, insanın səsini eşitmək, onunla danışmaq şəklində ola bilər, ya da onun düşüncələrinə doğulması və ya birbaşa onun düşüncəsinə keçməsi şəklində də görülə bilər. / onun ağlı. Bu pozğunluqda xəstənin hiss etdiyi şəxsiyyət özbaşına davranış və psixoloji proseslərə başlaya, insanı idarə və yönləndirə, təsir edə, hətta müəyyən müddət ərzində insanın bədənini idarə edə bilir.
Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğunun ümumi növləri
Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğu hallarında tez-tez baş verən dəyişkən şəxsiyyətləri aşağıdakı kimi araşdıra biləri
Ev sahibi: Gündəlik həyatı idarə edən və bədənə ən çox nəzarət edən şəxsiyyətdir. Bu kimlik özünü “əsas mənlik” adlandırır. Bu şəxsiyyət adətən depressiyaya düşmüş və aşağı enerji kimi görünür.
Pis dəyişdirmə: Bu dəyişdirici şəxsiyyətlər pis rollar alır. Digər dəyişiklikləri qorxutmağa meylli olan ev sahibi şəxsiyyəti və şəxsiyyətidir.
Köməkçi dəyişikliyi: Bu, ümumiyyətlə ev sahibinin kimliyinə kömək edən və müsbət məsləhətlər verən şəxsiyyətdir.
Uşaq dəyişikliyi: Uşaqlıqda travmatik təcrübələr keçirən dəyişkən şəxsiyyətdir. Adətən travmanın baş verdiyi yerdə və zamanda ilişib qalan dəyişiklikdir.
Qarşı cins dəyişikliyi: Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğu olan hər kəsdə bu dəyişiklik ola bilməz, lakin bu dəyişiklik varsa, qadınlarda kişi davranışına, kişilərdə isə qadınlıq yönümlü davranışa səbəb olur.
Kopya dəyişdirmə: Bu dəyişiklik bir insanın həyatına müsbət və ya mənfi təsir göstərən şəxslərin zehni surətləridir. Kopya dəyişdirən şəxsə travma verən bir şəxs ola bilər və ya hətta insana müsbət təsir göstərən bir terapevt də ola bilər.
Emosiya dəyişikliyi: Uşaqlıqda yaşanan ağrılı hadisələr üçün emosional mübarizə strategiyalarından ibarət dəyişiklikdir. Bu dəyişikliyə qəzəbli, kədərli, sevincli deyilir. Emosional dəyişikliklər bədəni idarə etdikdə, insanda sürətli emosional keçidlər müşahidə olunur.
Sleepy alter: Travmatik təcrübədən qaçmaq üçün bir yol olaraq ortaya çıxan dəyişkən şəxsiyyətdir. Bədəni idarə etdikdə, nəzarət etmək çətin olur və gündə 16 saat yatmağa qədər gedirlər.
Dilemma dəyişdirir: Bu, fərdin sahib olduğu dilemmalardan yaranır. Məsələn, ateist və ya dini dəyişiklik inanmaq və ya inanmamaq əsasında baş verə bilər.
Cinsi dəyişiklik: Bu dəyişiklik insanın seksuallığa uyğun olmayan münasibətinin simvoludur və bədənə nəzarət etdiyi zaman insanı arzuolunmaz cinsi fəaliyyətlərə məcbur edə bilər.
Üst idarəetmə dəyişikliyi: Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğu olan insanlar bəzən hər şeyi idarə edən üstün bir dəyişikliyə malikdirlər və bu dəyişiklik özünü patron kimi görə bilər.
Müşahidəçi dəyişikliyi: Bu dəyişən şəxsiyyət, baş verənləri, dəyişikliklər və terapiya prosesi arasındakı dinamikanı müşahidə edən şəxsiyyətdir və terapevtə güvənənə qədər özünü ortaya qoymur.
Dissosiativ Şəxsiyyət Bozukluğu və Psixoterapiya Prosesi
Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğunun psixoterapiya prosesini 3 ayrı mərhələdə araşdırmaq mümkündür. Birinci dövr 5 mərhələyə bölünür:
İnsanın problemi başa düşülür, diaqnoz aydınlaşdırılır və dəyişdirmə sistemi başa düşülür.
Terapevtik əlaqə və etibarın qurulması
Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğu haqqında şəxsə məlumat verilməsi
Təhlükəsizliyin təmin edilməsi
Gündəlik problemlər üçün sabitliyin təmin edilməsi.
İkinci dövr müalicənin orta dövrü adlanır. Bu dövrdə travmatik xatirələr və təcrübələr öyrənilir. Bu müddət ərzində insanın travmatik təcrübələri və alterlərin travmatik hekayələri müzakirə edilir. Məqsəd fərdin həyat hekayəsini tamamlayaraq davamlılığı təmin etməkdir.
Üçüncü dövr müalicənin tamamlanma dövrü adlanır. Bu dövrün əsas xüsusiyyəti inteqrasiya və yenidən bölünmədən problemlərin öhdəsindən gəlmək bacarığı əldə etməkdir. Məqsəd dissosiasiya yolu ilə cəmləşmiş zehni yenidən bütöv etməkdir.
Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğunun müalicə prosesində istifadə edilə bilən köməkçi müalicə üsulları arasında psixofarmakologiya, hipnoz və EMDR kimi müalicə üsullarıdır.
Nəticədə, dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğu uşaqlıq travmaları ilə sıx bağlıdır və özü ilə yüksək psixiatrik komorbidlikləri də gətirir. Dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğunun müalicəsində tək dərman istifadəsi kifayət etməsə də, psixoterapiya prosesi ilə tam sağalma əldə edilə bilər. Psixi sağlamlıq mütəxəssisləri baxımından işçilərin bu mövzuda peşəkar biliklərini artırmaq, bu pozğunluqları daha yaxşı başa düşmək və uyğun müalicə üsullarından istifadəni tapmaq baxımından təlimdən əlavə nəzarət almaları çox faydalıdır.